Το έργο του διάσημου χριστιανού θεολόγου και μυστικιστή, τα γραπτά του οποίου εισήλθαν στη χριστιανική παράδοση με το όνομα "Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης", αποτελεί ένα μοναδικό φαινόμενο στην ιστορία της φιλοσοφικής και θρησκευτικής σκέψης. Είχε τεράστια επιρροή σε όλη τη χριστιανική φιλοσοφία, ανατολική και δυτική, και κατά συνέπεια στη φιλοσοφική σκέψη της Νέας Εποχής με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, μέχρι τον Μεσαίωνα, όπου τα Αρεοπαγιτικά έπαιξαν τόσο σημαντικό ρόλο.

Σχεδόν όλοι οι μελετητές του Αρεοπαγιτικού Corpus συμφωνούν ότι έχουμε να κάνουμε με τον πλατωνισμό σε χριστιανική μορφή. Κατά συνέπεια, πρέπει να τον εντάξουμε στο γενικότερο πλαίσιο της πλατωνικής φιλοσοφίας για να κατανοήσουμε τη θέση του και να αναλύσουμε τα χαρακτηριστικά του.

Τα Αρεοπαγιτικά είναι αξιόπιστα γνωστά από τον πέμπτο αιώνα μ.Χ. και μετά. Έτσι, τους χωρίζουν περίπου 10 αιώνες από τον ίδιο τον Πλάτωνα και την Ακαδημία του. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, ο Πλατωνισμός πέρασε από μια σειρά θεμελιωδών μεταμορφώσεων, θεσμοθετήσεων και ερμηνευτικών μετατοπίσεων, οι οποίες πρέπει να εντοπιστούν με τον πιο γενικό τρόπο για να κατανοήσουμε την ιστορικο-φιλοσοφική διαδικασία από τον Πλάτωνα (V - VI αι. π.Χ.) έως τα Αρεοπαγιτικά (V αι. π.Χ.).

Η περίοδος αυτή μπορεί να χωριστεί σε τρεις φάσεις -

α) Μεταπλάτωνος Ακαδημία (Σπεύσιππος, Ξενοκράτης κ.λπ.), για την οποία είναι γνωστά ελάχιστα αξιόπιστα στοιχεία και της οποίας η φιλοσοφική εξειδίκευση είναι σήμερα προβληματική λόγω των εξαιρετικά σπάνιων στοιχείων,

β) Μέσος Πλατωνισμός (Ποσειδώνιος, Πλούταρχος Χαιρώνιος, Απολύσιος, Φίλων),

γ) ο Νεοπλατωνισμός, ο οποίος εμφανίστηκε στην Αλεξάνδρεια και από την αρχή χωρίστηκε σε δύο σχολές: παγανιστική (Πλωτίνος, Πορφύριος κ.λπ.) και χριστιανική (Κλήμης Αλεξανδρείας, Ωριγένης κ.λπ.).

Τα Αρεοπαγιτικά γειτνιάζουν στενά με τον Νεοπλατωνισμό, και η ιδιαιτερότητά τους έγκειται στο γεγονός ότι βρίσκουμε σε αυτά ταυτόχρονα την επίδραση και των δύο νεοπλατωνικών τάσεων - της Ωριγενιστικής (η οποία έμμεσα προδιέγραψε ακόμη και τη δογματική βάση του Χριστιανισμού) και της παγανιστικής (που ενσωματώθηκε τον πέμπτο αιώνα στο μνημειώδες φιλοσοφικό και θεολογικό σύστημα του Πρόκλου Διαδόχου, ο οποίος κατέβαλε μια πρωτοφανή προσπάθεια να συστηματοποιήσει τον Πλατωνισμό στο σύνολό του).

Στο πιο γενικό επίπεδο, μπορούμε να θεωρήσουμε το πρώτο στάδιο ως μια συνέχεια της παιδείας του Πλάτωνα προς την κατεύθυνση που δίνει ο ίδιος ο Πλάτωνας: τελειοποίηση του φιλοσοφικού λόγου και των ερμηνευτικών πρακτικών στο γενικό κλειδί της πλατωνικής προσέγγισης - χωρίς να διακρίνονται κατευθύνσεις προτεραιότητας και πειστικές προσπάθειες συστηματοποίησης της ίδιας της πλατωνικής διδασκαλίας.

Στο δεύτερο στάδιο, αρχίζει αυτή η συστηματοποίηση, η οποία οδηγεί στον εντοπισμό κομβικών σημείων στη διδασκαλία του - συμπεριλαμβανομένου του εντοπισμού αντιφάσεων, προβληματικών τμημάτων και αντικρουόμενων ερμηνειών. Εδώ είναι εξαιρετικά σημαντικό για μας ότι η διδασκαλία του Πλάτωνα για πρώτη φορά συσχετίζεται με τη θεολογική γνώση, δηλαδή θεολογείται. Αυτό φαίνεται, πρώτα απ' όλα, στο έργο του Φίλωνος της Αλεξάνδρειας, ο οποίος προσπάθησε να συνδέσει τη φιλοσοφία και την κοσμολογία του Πλάτωνα στον "Τίμαιο" και στην "Πολιτεία" με τη θρησκεία της Παλαιάς Διαθήκης και τα δογματικά της αξιώματα - ιδίως για τον Θεό Δημιουργό, τον μονοθεϊσμό κ.λπ. Εδώ, για πρώτη φορά, τίθεται το πρόβλημα του πώς οι πλατωνικές ιδέες και οι πλατωνικοί ημίθεοι σχετίζονται μεταξύ τους και πώς μπορούν να συσχετιστούν με τον προσωπικό Θεό του εβραϊκού μονοθεϊσμού. Ο Φίλων άσκησε αργότερα τεράστια επιρροή στη διαμόρφωση της χριστιανικής δογματικής και, συνεπώς, η σχέση μεταξύ πλατωνισμού και θεολογίας στη φιλοσοφία του ήταν καίριας σημασίας για όλα όσα ακολούθησαν.

Μετά τον Φίλωνα, οι χριστιανοί Γνωστικοί (κυρίως ο Βασιλίδης) αποτέλεσαν σημαντικό κρίκο στην ανάπτυξη του Πλατωνισμού. Πολλοί από αυτούς επηρεάστηκαν αποφασιστικά από τον Πλάτωνα, όπως αναφέρει λεπτομερώς ο Πλωτίνος στην Εννεάδα ΙΙ.9. Αλλά οι Γνωστικοί διάβασαν τον Πλάτωνα ήδη μέσα από το πρίσμα του μεσοπλατωνισμού και ιδίως των γραπτών του Φίλωνος, καθώς και στο πλαίσιο του πρώιμου Χριστιανισμού με τον έντονο προβληματισμό του για το πώς η Καινή Διαθήκη και η εποχή της χάρης σχετίζεται με την Παλαιά Διαθήκη και την εποχή του νόμου. Με τους Γνωστικούς η σχέση αυτή πήρε μια ανταγωνιστική έκφραση που οδήγησε σε έναν δυισμό. Είναι σημαντικό για εμάς ότι αυτός ο δυϊσμός διαμορφώθηκε μέσω της πλατωνικής φιλοσοφίας. Μπορούμε επομένως να πούμε ότι ο χριστιανικός γνωστικισμός είναι μια ιδιαίτερη εκδοχή του πλατωνισμού - μια δυαδική εκδοχή.

Οι σχολές του Πλωτίνου και του Ωριγένη, δηλαδή ο πραγματικός Νεοπλατωνισμός, ως η τρίτη φάση στη διαμόρφωση αυτού του κινήματος που οδηγεί απευθείας στον συγγραφέα των Αρεοπαγιτικών, ήταν το αποτέλεσμα της ανάπτυξης του μέσου Πλατωνισμού και σε μεγάλο βαθμό μια απάντηση στον δυϊστικό πλατωνισμό των Γνωστικών. Όχι μόνο ο Κλήμης της Αλεξάνδρειας και ο Ωριγένης, αλλά και ο Πλωτίνος πολεμούσαν με τους Γνωστικούς. Και η απόρριψη του Γνωστικισμού τους ώθησε να αναπτύξουν έναν διαλεκτικό και συστηματοποιημένο Πλατωνισμό που δέχεται την πρόκληση της θεολογικοποίησης και της δυαδικότητας που είναι χαρακτηριστικές των μεσαίων Πλατωνιστών και των Γνωστικών, αλλά που δίνει μια αποφασιστικά μη δυαδική απάντηση σε αυτές. Για να δανειστούμε έναν όρο από την ινδουιστική φιλοσοφία, θα ήταν της μόδας να ονομάσουμε τον Νεοπλατωνισμό "Advaito-Platonism", δηλαδή μη-δυαδικό Πλατωνισμό.

Η μυστικιστική θεολογία των Αρεοπαγίτικων εντάσσεται πλήρως στο πλαίσιο ενός τέτοιου μη δυαδικού Πλατωνισμού και αποτελεί ένα ζωντανό παράδειγμά του, αν και λιγότερο συστηματοποιημένο και ανεπτυγμένο από τα συστήματα του Ωριγένη ή του Πρόκλου. Ταυτόχρονα, ο πέμπτος αιώνας αντιπροσώπευε μια εποχή εξασθένισης της δογματικής ώθησης που εμψύχωνε τους προηγούμενους αιώνες του ελληνορωμαϊκού πατερισμού, προδικάζοντας την εποχή του χριστιανικού Μεσαίωνα που ακολούθησε. Το ύφος και ο εννοιολογικός μηχανισμός των Αρεοπαγιτικών ήταν με τον καλύτερο τρόπο κατάλληλοι για μια τέτοια μεταβατική περίοδο: ολοκλήρωσαν την εποχή του Νεοπλατωνισμού, αφενός, και της ελληνορωμαϊκής πατερικής, αφετέρου, αλλά ταυτόχρονα διαμόρφωσαν έναν από τους σημαντικότερους φορείς της μελλοντικής χριστιανικής σκέψης - συμπεριλαμβανομένου και εκείνου του διευρωπαϊκού σχολαστικισμού, στη διαμόρφωση του οποίου από τον Ιωάννη τον Σκώτο Εριγένη έως τον Θωμά Ακινάτη είχαν τόσο σημαντική επίδραση.

Μετάφραση από τα αγγλικά: Ρήγας Ακραιος