In Hegels politieke filosofie [1] is er één cruciale overgang waar het gaat om de oprichting van de staat (der Staat). Heidegger staat in zijn opzet voor een cursus over Hegel [2] stil bij de terminologie Staat - stato - status. Het is gebaseerd op de Latijnse wortel stare - staan, zetten, vestigen. Staat in het Russisch komt van het woord "soeverein", d.w.z. heer, meester. Als in het Latijn en zijn afgeleiden de nadruk ligt op de daad van oprichting - de staat is iets (kunstmatig) opgericht, gevestigd, gebouwd, gecreëerd, opgericht, dan duidt het in de Slavische talen alleen op het feit van opperste - heerlijke - macht. En omdat de heer in de Slavische traditie tegelijkertijd een rechter was, heeft het woord een verwijzing naar de rechtbank - go-sud-arj, wat duidelijk te zien is in de beleefde Russische aanspreektitel die is afgeleid van soeverein - "rechter". De macht oordeelt, degene die oordeelt is de macht. De staat is het gebied van zijn bezittingen, wat in zijn macht is, wat hij als alleenheerser bezit en onderhoudt. Vandaar - de macht.

Het onderscheid in begrippen komt overeen met het veel diepere onderscheid dat Hegel maakt tussen de "oude staat" ("onvolmaakte - unvolkommene - staat") en de "nieuwe staat", de "ware staat". De oude staat is precies bezit, overheersing, in de negatieve limiet, tirannie. Hij is opgebouwd rond het feitelijke element van macht, rond de verticale as van orde-ondergeschiktheid. Hoewel er hier bepaalde nuances zijn.

Onder de "oude staten" onderscheidt hij verschillende types:

1. Oosters type (rigide despotisme, fossilisatie);
2. Grieks type (de eerste poging om de macht in Alexanders Rijk een filosofische eenmakende betekenis te geven, maar nog steeds komend tot despotisme);
3. Romeins type (extreme formalisering van het privaatrecht, scheiding der machten, en wisselende cycli van despotisme van de autoriteiten en despotisme van de menigte).

Staat in de eigenlijke zin van het woord is iets anders. Het is een "nieuwe staat". Daarin is het feit van zijn oprichting, zijn grondwet, zijn schepping fundamenteel. Staat is een moment van de Geest, volledig gerealiseerd en bewust van zichzelf. Een andere definitie - "de staat is de processie van God in de wereld" [3] (der Gang Gottes in der Welt). Of

De staat in het Hegeliaanse systeem wordt gezien als een product van zelfbewustzijn. De staat als Staat is een uitdrukking van de mate van concentratie van realisatie, d.w.z. een filosofisch fenomeen. Hier zien we een overeenkomst met Plato's "Staat". De Staat is Plato's πολιτεία, maar niet helemaal Res Publica, hoewel er in deze vertaling ook iets belangrijks voor Hegel zit. De staat wordt alleen door filosofen ingesteld, dat wil zeggen, door degenen in wie het zelfbewustzijn van de samenleving zijn hoogtepunt bereikt. Maar filosofen drukken juist de beweging van God in de wereld uit, die zich manifesteert via een reeks dialectische schakels, waaronder momenten van het zelfbewustzijn van het volk.

De staat behoort volgens Hegel tot de sfeer van de moraliteit (Sittlichkeit). Deze sfeer als geheel valt uiteen in twee reeksen dialectische momenten:

 

these	antithese	synthese
familie	burgermaatschappij	staat
staat	internationale betrekkingen	wereldrijk

 

De staat is het gemeenschappelijke element voor beide series, hun centrum. In de eerste reeks komt het overeen met de synthese, in de tweede met de these. En de synthese van de tweede serie is de superstaat - het Rijk, waar de Geest het stadium van het Absolute (universele, universele Idee) bereikt. Dit is waar de geschiedenis - als een opeenvolging van het ontvouwen van de Geest en het worden van een naam voor zichzelf - eindigt. De staat is dus het tussenlid tussen de familie en het "einde van de geschiedenis".

In de Rechtsfilosofie wordt dit voorafgegaan door nog twee reeksen - de abstracte wet en de moraal. Wet vestigt het idee van het individu, en moraliteit het subject. Het individu wordt echter pas een geest in het domein van de moraal.

Het spirituele subject realiseert zichzelf door de theorie en praktijk van het gezin. In het gezin wordt de gerealiseerde Geest eerst zichzelf. Het individu in het gezin wordt onthuld als een uitdrukking van een concreet Idee. Hij is meer dan een individu, en zijn moraliteit (Hegel bedoelt hiermee het vermogen om kritisch afstand te nemen van de formele wet) wordt in de praktijk uitgedrukt in de zorg voor het geheel, dat het gezin is.

Maar een samenleving die leeft op basis van het gezin (agrarisch, patriarchaal) is nog geen natie of staat in de Hegeliaanse betekenis. Het gezin kan niet lineair opgeschaald worden naar de familie der families, dat wil zeggen, de staat, totdat het de hele weg van de dialectiek heeft afgelegd. Alleen in de "oude staat" (niet de Staat) is er een samenleving van families. Gewoonlijk vertegenwoordigt zij de lagere standen in de omstandigheden van de leefwereld. Maar deze leefwereld is niet dierlijk, maar moreel, omdat het gezin gedreven wordt door de Geest, en zich daarin uitdrukt. De macht behoort niet toe aan de opwaartse projectie van families, maar aan de vertegenwoordigers van de elite, die zich door een heel andere logica in hun positie bevonden. Ludwig Gumplowicz [4] beschrijft dit als het resultaat van "rassenstrijd", waarbij hij "rassen" opvat als dragers van verschillende etnische culturen. De sterksten onderwerpen de zwakkeren. Zo ontstaan oude staten, despotismen, tirannieën, vorstendommen (niet Staat). In zulke systemen leven families en heersers in parallelle werelden, begrijpen ze elkaar niet, beseffen ze niet duidelijk de aard van hun verbondenheid en de aard van wat hen verenigt.

In de praktijk was dit onderscheid tussen familie en macht vooral kenmerkend voor Oost-Europa en, in nog sterkere mate, voor tsaristisch Rusland. Ernest Gellner [5] vatte dit type samenleving samen onder de naam van een fictief "Agrarisch" land. In West-Europa in de Moderne Tijd begint de balans te veranderen. Hegel vat de aard van de veranderingen samen met de term "Verlichting" (Aufklärung). Dit is een cruciaal punt in zijn dialectiek.

Tijdens de Verlichting ontstaat er in West-Europa een nieuwe vorm van burgermaatschappij (bürgerliche Gesellschaft). Dit fenomeen komt overeen met de burgerlijke democratie en het kapitalisme. Gellner noemt dit land op een algemene manier "Industrie". Volgens Hegel is het belangrijkste dat als basis dient voor dit fenomeen het uiteenvallen van het gezin, individualisme en het verwerven van een acuut sociaal bewustzijn. Dit is de fase van de antithese, de verwijdering van het gezin. De burgermaatschappij is op zichzelf slecht, maar ze is noodzakelijk in de dialectische structuur van de ontvouwing van de Geest. De Geest moet door deze fase heen om een nieuw niveau te bereiken. Het gezin valt als collectieve eenheid uiteen en maakt plaats voor de burger. In hem zijn zowel de persoon van de abstracte wet, het morele subject, als de familieman aanwezig, maar in een verwijderde vorm. Ze definiëren hem niet. Het zijn zijn sociaal-politieke rechten en vrijheden die hem definiëren. Dit is liberalisme.

En nu komen we pas bij de "nieuwe staat", d.w.z. de Staat, zoals Hegel die begreep.

Het belangrijkste: volgens Hegel is de staat het moment van overwinnen, van het verwijderen van de burgermaatschappij. De echte staat kan niet burgerlijk zijn, maar is altijd superburgerlijk. Zijn doel zou niet moeten zijn om de individuen van de burgermaatschappij te dienen, om hun welzijn of vrijheden veilig te stellen of te beschermen. Hegel schrijft:

"In vrijheid moet men niet uitgaan van singulariteit, niet van een singulier zelfbewustzijn, maar alleen van zijn essentie, want deze essentie, of men zich er nu bewust van is of niet, wordt gerealiseerd als een onafhankelijke kracht waarin afzonderlijke individuen niet meer dan momenten zijn [6]".

De staat wordt zichzelf wanneer de burgermaatschappij volledig overwonnen wordt (ze wordt verwijderd) en de burger (Bürger) uiteindelijk en onomkeerbaar wordt afgeschaft, veranderd in iets anders. Historisch gezien werd de staat niet gecreëerd door families en niet door de bourgeoisie (industrieel of commercieel of de prototypes daarvan), maar door een speciaal landgoed - het landgoed van de moed [7] (der Stand der Tapferkeit), zoals Hegel het noemt.

In tegenstelling tot het ontstaan van de oude staten, vindt dit niet plaats doordat een machtiger en oorlogszuchtiger natie een andere, zwakkere en vreedzamere natie onderwerpt, of door een andere methode van machtsovername door een tiran of oligarchische groep, maar doordat de leden van de burgermaatschappij waarin de beweging van de zelfkennende Geest zal plaatsvinden, de impasse van het liberalisme zullen doorzien, maar niet simpelweg zullen terugkeren naar de familie (de these), maar de antithese (zichzelf als liberalen) zullen overwinnen door middel van synthese. Zo'n synthese is de vestiging van de staat als Staat. Hier offert de mens, net als in het gezin, zijn formele en morele vrijheid op ter wille van een hogere moraliteit. Maar alleen nu is hij niet alleen verenigd met het gezin, maar ook met de staat, die zijn missie, zijn wezen en zijn bestemming is.

Op dit punt wordt de burgermaatschappij een volk (Volk). De veelheid van gezinnen is nog geen volk. Noch is een burgerlijke samenleving die uit individuen bestaat (dit is demos) een volk. De samenleving wordt een volk wanneer de Geest erin het moment bereikt om het liberalisme te overwinnen en klaar is om een staat op te richten (Staat).

Het is belangrijk dat in dit begrip van Hegel de categorie volk (Volk) heel dicht ligt bij de term λαός, die ik gebruik in "Etnosociologie" [8]. Volk is een volk dat is ingebouwd in een redelijke orde. Het is geen menigte, het is een leger. Vandaar het Slavische woord "regiment", dat precies uit het Duitse Volk is ontstaan. De burgermaatschappij houdt op een chaotische beweging te zijn van bourgeoisie op zoek naar individueel gewin. De samenleving van kooplieden verandert in een samenleving van helden (volgens Sombart [9]), in een "klasse van dapperheid". Het volk als heldenmaatschappij creëert de staat. Hegel benadrukt specifiek "het recht van helden om de staat te stichten" [10] (das Heroenrecht). [10] (das Heroenrecht zur Stiftung von Staaten).

Als we Hegel strikt volgen, komen we tot de interessante conclusie dat de staat in zijn opvatting (als Staat) tot nu toe helemaal nooit echt gecreëerd is. Alles waar we in de geschiedenis mee te maken hebben gehad, komt slechts in verschillende mate in de buurt van de Staat, en meestal zijn het staten als tirannieën of despotismen, of juist chaotische republieken geatomiseerd door de burgermaatschappij, demos, die niets zeggen over de geestelijke aard van de macht.

De staat behoort dus tot de toekomst.

Laten we dit model toepassen op de Russische geschiedenis. Het is duidelijk dat de Russen, in de strikt Hegeliaanse betekenis, nooit echt een staat hebben gehad (in de zin van Staat). Historisch gezien was er aan de ene kant een Slavische "wereld van families" en aan de andere kant een politieke elite (bijna altijd voornamelijk buitenlands - Sarmatisch, Scythisch, Varangisch, Mongools, Europees, Joods, enz. De Russen hadden geen burgermaatschappij.

Maar toch zien we sinds de 19de eeuw bepaalde pogingen om zo'n burgermaatschappij op te bouwen. Dit project begon toen de Europese Verlichting in Rusland doordrong, maar tot de 19de eeuw had het alleen invloed op de elites. In de 19de eeuw raakten zowel westerlingen als slavofielen bij dit project betrokken. De Slavofielen oriënteerden zich in veel opzichten op Hegel, net als de Russische westerlingen, zowel marxisten als liberalen. Vandaar "burgerschap". Tegelijkertijd, toen het in het Russisch vertaald werd, werd het Duitse Bürgerlichkeit niet langer stevig geassocieerd met bourgeoisie, wat hetzelfde is in betekenis en etymologie, en kreeg het een meer "verheven" maar minder correcte betekenis. Het doel van de Verlichting was om de wereld van families te veranderen in vervreemde individualistische kapitalisten, om een maatschappij van kooplieden te creëren. Families en de boerenstand als het territorium van families (en gemeenschappen) moesten vernietigd worden, waardoor ze in een geatomiseerd proletariaat veranderden. Dit was het standpunt van de Hegeliaanse marxisten. De Russische liberalen geloofden dat de bevrijding van de boeren de Russische bevolking in een middenklasse zou veranderen. En de Slavofielen geloofden dat het Russische volk zijn integriteit en zijn spirituele en morele zelfbewustzijn moest laten gelden. Dit is ook de Verlichting, maar dan Russisch.

In het Hegeliaanse schema:

• streefden Russische marxisten naar een burgermaatschappij met een gecorrigeerde klasseninterpretatie;
• de Russische liberalen alleen naar de burgermaatschappij;
• en de Slavofielen meteen naar de volgende fase - naar de status van het volk (Volk), precies de fase waarin de oprichting van de staat als Staat zou moeten plaatsvinden (en sommige Slavofielen - Golochvastov en Aksakov - stelden met dit doel aan Alexander II en vervolgens Alexander III voor om de Russische staat opnieuw op te richten door middel van de bijeenroeping van het Zemskij Sobor).

Liberalen streefden naar de klassieke antithese van Hegel - de vernietiging van families (gemeenschappen) en de bevordering van het kapitalisme. Marxisten geloofden dat het kapitalisme al bestaat en dat het overwonnen moet worden door middel van een proletarische revolutie. En de Slavofielen geloofden dat de antithese onmiddellijk gecorreleerd moest worden met de synthese, en dat het Russische volk - dat al voldoende verwerkt was door de liberale ideeën van de Verlichting - zo snel mogelijk naar de derde fase moest gaan - de oprichting van de Staat.

We weten hoe het in de Russische geschiedenis is gegaan. Liberale ideeën bleven niet lang in hun pure vorm bestaan, maar in plaats van ze in het volk (Volk) te overwinnen, vond de Oktoberrevolutie plaats, die aanvankelijk werd gezien als de eerste fase van de overgang naar het wereldcommunisme - dat wil zeggen, naar het "einde van de geschiedenis" in de marxistische (links-Hegeliaanse) zin - zonder staat, in puur proletarisch internationalisme.

Toen de revolutie in één land plaatsvond, en zelfs in agrarisch onderkapitalistisch Rusland (met een minimale burgermaatschappij), accepteerden Lenin en Trotski dit, maar Westerse marxisten, die ernaar streefden orthodoxe marxisten te blijven, niet.

Wat volgt is een interessante wending. Het is één ding om een proletarische revolutie uit te voeren in een land waar helemaal geen proletariaat was, om vervolgens vanuit de gewonnen posities de arbeidersbeweging in Europa en de rest van de wereld te gaan steunen, waartoe Lenin en Trotski geneigd waren, en iets heel anders om het socialisme in één land op te bouwen - dit was in strijd met het marxisme, hoe je het ook interpreteert. Maar Stalin sloeg deze weg in. En hier was hij heel erg in overeenstemming met Hegel, en Hegel zelf, niet zijn marxistische interpretatie.

In de praktijk begon Stalin de Russische staat te bouwen op het overwinnen van de burgermaatschappij (die echter nominaal bestond). En dit moment in de geschiedenis viel samen met de opkomst van een nieuwe entiteit - niet zozeer boerenfamilies en -gemeenschappen, maar het Sovjetvolk, dat in nauwe eenheid met de staat werd gedacht. Volgens Marx zou de nieuwe staat (Staat) van Hegel helemaal niet moeten bestaan, en als dat al zo is, dan is het alleen als een subproduct van de vroege kapitalistische samenlevingen die tijdelijke naties creëerden in het kader van "Industrie" (Gellner). Ook Lenin geloofde dat burgerlijke staten overgingen in het stadium van imperialisme en gedoemd waren om uit te sterven. Kapitalisme is een universeel en planetair fenomeen. En het einde van de geschiedenis als de overwinning van het communisme in de hele wereld zal plaatsvinden los van het ontstaan van staten en het ontstaan van internationale betrekkingen tussen hen, wat van geen groot belang is en slechts een betekenisloos detail is.

Hierin waren de communisten het eens met de liberalen, met als enige verschil dat de liberalen ervan overtuigd waren dat alles zou eindigen in het stadium van het wereldwijde kapitalisme, terwijl de communisten geloofden dat dit gevolgd zou worden door een wereldproletarische revolutie, die het proletarisch internationalisme zou vestigen op basis van het burgerlijk internationalisme.

Maar Stalin en de Sovjetstaat die hij opbouwde vielen buiten dit schema (zowel communistisch als liberaal). In wezen was de USSR iets dat leek op de Staat van Hegel, terwijl het Sovjetvolk (precies Sovjet, niet Russisch - zoals de wereld van de gezinnen) het Volk van Hegel was. In de USSR als staat geloofde men inderdaad dat de burgermaatschappij (burgerlijke identiteit) overwonnen was.

En internationale betrekkingen kregen in dit geval een echt Hegeliaans karakter, omdat de confrontatie tussen de USSR en de landen van het Westen zou bepalen wat voor soort wereldrijk (Reich) het zou worden - communistisch, nazistisch of liberaal.

De Hegeliaanse achtergrond is nog duidelijker in het Italiaanse fascisme, waar het werd geconceptualiseerd door een van de theoretici, Giovanni Gentile [11], en in het Duitse nationaalsocialisme (Julius Binder [12], Karl Larenz [13], Gerhardt Dulckeit [14]). Het was door het prisma van Hegels Rechtsfilosofie dat Martin Heidegger het nationaalsocialisme conceptualiseerde.

In het liberale kamp verschijnt de staat onder invloed van de ideeën van Keynes en in de Amerikaanse ervaring van Roosevelts New Deal-beleid, maar hij krijgt geen theoretische ontwikkeling (de Britse fascisten van Oswald Mosley tellen niet mee). Later in het tijdperk van de Koude Oorlog theoretiseert de liberale Hegeliaan Alexander Kojève over het "einde van de geschiedenis" als een overwinning van de mondiale burgermaatschappij [15]. En na de ineenstorting van de USSR schreef de Amerikaanse politiek filosoof Francis Fukuyama [16], die de ideeën van Kojève verder ontwikkelde, een programmamanifest over het "einde van de geschiedenis" en de planetaire overwinning van het liberalisme. Maar het heeft niets te maken met de staat van Hegel, die gebaseerd zou moeten zijn op het overwinnen van de burgermaatschappij, d.w.z. het kapitalisme.

Het is belangrijk om het lot van de Sovjetmaatschappij te volgen, waar volgens Stalin de burgermaatschappij volledig overwonnen moest worden. Dit was de betekenis van de Sovjetstaat (als we het in een Hegeliaanse optiek bekijken). Maar de ineenstorting van de USSR en het opgeven van de communistische ideologie toonden aan dat dit overwinnen een illusie was. Aan de ene kant droeg Stalin inderdaad bij aan de vorming van een burgermaatschappij in een proletarisch omhulsel in de USSR (de wereld van de boeren en de ekumene van gezinnen werd fundamenteel ondermijnd, en de meerderheid van de bevolking werd naar de steden verplaatst - dat wil zeggen, werd "stadsbewoner", "burger"), maar aan de andere kant werd deze burgermaatschappij, die in tsaristisch Rusland vóór de revolutie bijna niet bestond, niet overwonnen in de staat. Dit zou (volgens Hegel) in de volgende ronde moeten gebeuren. In de tussentijd stortte de Sovjetmaatschappij juist in in het kapitalisme, verzwakte de staat zoveel mogelijk en verdween bijna in de jaren '90, en liberale ideeën triomfeerden in het Rusland van na de Sovjet-Unie.

Juist omdat de stalinistische staat geen echte overwinning van het kapitalisme was, was het gedwongen om terug te keren naar de vorige - puur nihilistische, liberale - fase om vanaf de liberale bodem opnieuw te beginnen.

Maar - en dit is van cruciaal belang - de opname van het post-Sovjet Rusland in de algemene liberale globalistische context en de transformatie tot een post-Sovjet burgermaatschappij werd het belangrijkste element in de realisatie van het Hegeliaanse scenario. Pas nu is de Russische samenleving echt bourgeois geworden, wat betekent dat het historische moment van het overwinnen van de bourgeoisie ten gunste van het instituut Staat nu aanbreekt.

Tegelijkertijd heeft Rusland, tegen alle verwachtingen in, zijn politieke soevereiniteit behouden, die bijvoorbeeld Duitsland, dat eerder aanspraak maakte op een volwaardige Hegeliaanse staat, na de Tweede Wereldoorlog verloor.

Uit deze analyse volgt dat het Russische volk als Hegeliaans Volk in de volle betekenis van het woord pas in de toekomst werkelijkheid kan worden, waar we nu dichtbij zijn. En de oppositie tegen het liberale Westen, dat (voorlopig althans) geen staat en volk zal worden, dat gezinnen ontbindt in de extreme versie van de globalistische burgermaatschappij, voegt interne spirituele energie toe aan de Russen.

Hegel zelf geloofde dat aan het "einde van de geschiedenis" de missie om de uitdrukking van het universele idee te worden, d.w.z. het Wereldrijk, aan de Duitsers toebehoorde. Hij voorzag de oprichting van een Duitse constitutionele monarchie op basis van de Pruisische staat, wat gebeurde onder Bismarck en de Hohenzollerns. En dan, door het systeem van internationale relaties met andere staten en waarschijnlijk door de metafysica van oorlog, zijn de Duitsers voorbestemd om een "wereldhistorisch volk" te worden, dat de keten van de vier historische rijken (reeds besproken - Oosters, Grieks en Romeins) sluit. Dit idee van de wereldhistorische betekenis van Duitsland en zijn geest, zijn geografische en antropologische plaats in de wereldgeschiedenis, werd later in de twintigste eeuw ontwikkeld door de conservatieve revolutionairen Arthur Moeller van den Bruck [17] en Friedrich Hielscher [18]. Dit perspectief werd echter van de agenda gehaald of voor onbepaalde tijd uitgesteld na de nederlaag van Nazi-Duitsland in de Tweede Wereldoorlog. Na 1945 werden de Duitsers opnieuw in de burgermaatschappij gegooid, in wezen zonder het recht om politiek te bedrijven. Een heroïsche oprichting van de staat was in hun geval niet meer mogelijk. Duitsland bevond zich dus buiten de Hegeliaanse horizon van de strijd om de wereldhistorische betekenis, om de loop van God in de wereld.

Het is duidelijk dat de landen van het liberale Westen, al door hun radicale toewijding aan de burgerlijke ideologie, het kapitalisme en de burgermaatschappij, ook geen voorwaarden bevatten voor de vestiging van de Staat en de incarnatie van de Geest.

Daarom kunnen op dit moment alleen Rusland en China in aanmerking komen voor deze rol op wereldschaal. En zowel Rusland - vooral in de afgelopen jaren - als China hebben al bepaalde stappen in deze richting gezet. De doorslaggevende factor zal de wil zijn om de burgermaatschappij in deze landen volledig te overwinnen, het besef van de noodzaak van een nieuwe vestiging van de staat (Staat) en het vermogen om dit te doen, en het bestaan van een kritische massa van "moedigen". De maatschappij wordt een volk, ontgroeit de burgerlijke normen, de structuren van het gewone bewustzijn, en wordt een leger, een regiment (Volk).

In de Chinese samenleving kunnen de confucianistische traditie van de ethische staat en het maoïsme met zijn afwijzing van het kapitalisme als ideologische ondersteuning hiervoor dienen. In Rusland kan de voorwaarde om een grote natie te worden beschouwd worden als de metafysica van het catecholische Rijk en een bepaalde ervaring van het Sovjet Stalinisme, de opbouw van een solidaire niet-bourgeois en onliberale staat. Wie hierin slaagt, heeft een unieke historische kans om een vat van de universele Geest te worden. Russen hebben altijd vermoed dat zij het moment zijn van "Gods doortocht door de wereld". Daarom is het idee van Russen als een "God-dragend volk" ontstaan. Nu is het tijd om dit ten volle te beseffen en ernaar te handelen.

Voetnoten:

[1] Гегель Г.Ф.В. Философия права. М.: Азбука,2023.

[2] Heidegger M. Seminare: Hegel – Schelling.  2011, Frankfurt am Main: Vittorio Klostermann, 2011.

[3] Гегель Г.Ф.В. Философия права. § 258. С. 284

[4] Gumplowicz L.  Der Rassenkampf: Sociologische Untersuchungen. Innsbruck: Wagner'sche Univer-Buchhandlung^ 1883

[5] Геллнер Э. Нации и национализм. Мю: Прогресс, 1991.

[6] Гегель Г.Ф.В. Философия права. § 258. С. 284.

[7] Гегель Г.Ф.В. Философия права. § 325. С. 361.

[8] Дугин А.Г. Этноосоциология. М.: Академический проект, 2011.

[9] Зомбарт В. Собрание сочинений: В 3 т. - СПб.: Владимир Даль, 2005.

[10] Гегель Г.Ф.В. Философия права. § 350. С. 373.

[11] Джентиле Дж. Избранные философские произведения. Краснодар: КГУКиИ, 2008.

[12] Binder J. Der deutsche Volksstaat, Tübingen:  Mohr,  1934.

[13] Larenz K. Hegelianismus und preußische Staatsidee. Die Staatsphilosophie Joh. Ed. Erdmanns und das Hegelbild des 19. Jahrhunderts. Hamburg: Hanseatische Verlagsanstalt,  1940.

[14] Dulckeit G. Rechtsbegriff und Rechtsgestalt. Untersuchungen zu Hegels Philosophie des Rechts und ihrer Gegenwartsbedeutung. Berlin: Junker u. Dünnhaupt, 1936.

[15] Кожев А. Из Введения в прочтение Гегеля. Конец истории//Танатография Эроса, СПб:Мифрил, 1994.

[16] Фукуяма Ф. Конец истории и последний человек. М.: ACT; Полиграфиздат, 2010.

[17] Мёллер ван ден Брук А. Миф о вечной империи и Третий рейх. М.: Вече, 2009.

[18] Хильшер Ф. Держава. СПб: Владимир Даль, 2023.

Vertaling door Robert Steuckers